متأسفانه در طول تاریخ همیشه کسانى سعى کرده اند این حقیقت را که، پیامبر(صلى الله علیه وآله)على(علیه السلام)را به جانشینى و خلافت بعد از خود نصب کرد، کتمان کنند. البته از دشمن، در کتمان این حقایق تعجبى نیست. هم چنین گفته هاى کسانى که جاهل و به دور از معارف اسلام و اهل بیت(علیهم السلام)هستند چندان جاى تعجب ندارد. تعجب از کسانى است که خود را شیعه مى دانند و چند صباحى نیز در حوزه درس خوانده اند و با وجود دلایل متعدد و بسیار روشن بر فضایل حضرت على(علیه السلام) این حقایق را نادیده مى گیرند! اگر این افراد به راستى در صدد تحقیق در این باره هستند، چرا ابتدایى ترین مسایل تحقیق را نادیده مى گیرند؟ هر محققى مى داند و همه کسانى که درباره روش تحقیق در علوم بحث کرده اند، متفق اند که هر رشته از معارف، روش تحقیق خاصى دارد و با یک روش نمى توان در تمام علوم به تحقیق پرداخت.
در علومى مانند حساب، هندسه، منطق و علومى از این قبیل، تنها با کمک عقل مى توان تحقیق کرد. اصطلاحاً مى گویند «متد تحقیق» در این مسایل، متد تحلیلى است و استفاده از ابزارهاى تجربى در این علوم، تنها براى توضیح صورت مسأله یا تأیید مطلبى است که به کمک عقل اثبات شده است. روش تحقیق در دسته دیگرى از علوم مانند طب، روش تجربى است. براى کشف داروى یک بیمارى، هر اندازه که یک فیلسوف از قواى تحلیل خود کمک بگیرد، به نتیجه نخواهد رسید. در فیزیک، شیمى و سایر علوم تجربى نیز از روش تجربى استفاده مى شود. در دسته دیگرى از علوم، هیچ یک از دو روش تحلیلى و تجربى کاربرد ندارد؛ مثلا براى این که بدانیم شهرى به نام «مسکو» در دنیا وجود دارد یا نه، و اگر وجود دارد، در کجا است، آیا هیچ یک از این دو روش مفید خواهد بود؟ براى اثبات وجود پادشاهى به نام «کورش» در ایران، از کدام یک از این دو روش مى توان استفاده کرد؟ آیا عقل یا تجربه مى توانند ثابت کنند که کسى به نام «اسکندر» به ایران حمله کرده یا نه؟ اگر این دو متد قادر به ارائه پاسخ این سؤالات نیستند، چگونه مى توان براى آنها پاسخى یافت؟ براى این قبیل علوم، روش سومى به نام «روش نقلى» به کار مى رود که در آن، تنها مراجعه به اسناد، مدارک، نقل قول ها و شواهد معتبر مفید خواهد بود.
اکنون با در نظر گرفتن سه روش مذکور، زمانى که مى خواهیم بررسى کنیم که آیا پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)حضرت على(علیه السلام)را براى جانشینى خود معیّن کرده است یا نه، آیا مى توانیم از روش عقلى استفاده کنیم و با کمک تحلیل عقلى به نتیجه برسیم؟! آیا مى توانیم از طریق تجربه و حس پاسخى براى این سؤال بیابیم؟! روشن است که هیچ یک از عقل و تجربه نمى توانند براى یافتن پاسخ این سؤال ما را یارى کنند. اثبات این مسأله جز با روش نقلى ممکن نیست و تمام علماى عالم، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، روش تحقیق در این قبیل مسایل را روش نقلى ـ تاریخى مى دانند. حال اگر کسى بگوید من مى خواهم درباره جانشینى حضرت على(علیه السلام)پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله) با استفاده از روش عقلى تحقیق کنم، آیا این سخن نزد عقلاى عالم قابل قبول است؟! روشن است که اثبات این قضیه تاریخى، راهى جز مراجعه به اسناد و مدارک تاریخى ندارد.
نظیر این قبیل مسایل تاریخى در عالم به وفور یافت مى شود؛ براى نمونه مى توان به مسایل انتخابات اخیر آمریکا اشاره کرد. در این انتخابات اختلافى بین حزب دموکرات و حزب جمهورى خواه به وجود آمد و رسوایى بزرگى در مهد دموکراسى عالم به پا شد و خودشان گفتند در آراى مردم خیانت شده است؛ شبیه آنچه که چندى پیش در کشور ما نیز در انتخابات مجلس ششم اتفاق افتاد ـ چون کسانى که در این جا مسبِّب این مسأله بودند، از آمریکا نسخه بردارى مى کنند. به هر حال مقصودم این است که ما از تمام این مسایل اطلاع یافته ایم؛ اما آیا خودمان شاهد عینى این مسایل بوده ایم؟ آیا با کمک عقل و تحلیل ذهنى به چنین نتیجه اى رسیده ایم؟ روشن است که راه معلوم شدن این قضایا بر ما «نقل» بوده است.
زمانى که تمام رسانه هاى خبرى دنیا، اختلافات موجود در انتخابات آمریکا را نقل مى کنند، به استناد اخبار رسانه ها، صحت این خبر براى همه ثابت مى شود و کسى نسبت به آن تردید نخواهد کرد؛ چون نمى توان پذیرفت که تمام کسانى که این اخبار را نقل مى کنند، با یکدیگر توطئه کرده اند تا چنین دروغى را بسازند. چنین خبرى را «خبر متواتر» مى گویند. گاهى، یقینى که از این اخبار حاصل مى شود، از یقینى که به واسطه حس حاصل مى شود، بالاتر است. در بعضى موارد ممکن است حس خطا کرده و چشم یا گوش اشتباه کند؛ ولى در اخبار متواتر هیچ خطایى راه ندارد.
به هر حال راه تحقیق در مورد این قبیل مسایل، بررسى اخبار، اسناد و مدارک است و با استفاده از همین روش، چنین یقینى حاصل شده است. این «اخبار» قطع آور است و جاى هیچ شک و شبهه اى را براى هیچ عاقلى باقى نمى گذارد.
زمانى که یک دانشمند سنّى حدیث منزلت را با پنج هزار سند نقل مى کند، کدام عاقلى است که در صحت این حدیث شک کند و بگوید دروغ است؟! علاوه بر این که صدها نفر از علما، محدثان و بزرگان آنها نیز سخنانى نظیر این را گفته اند.
اگر در این زمینه بخواهیم تحقیق کنیم، آیا جز مراجعه به اسناد و مدارک راه دیگرى داریم؟ اسناد و مدارک نیز حاکى از این است که خود علماى اهل تسنن در کتابى که پیرامون اخبار متواتر نوشته اند تصریح کرده اند که یکى از اخبارى که به طور قطع متواتر است، حدیث منزلت (اَنْتَ مِنّى بِمَنزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى) است. این از متواترترین روایاتى است که از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است. با این وجود اگر کسى در مورد آن شک کند، چه قضاوتى در مورد او خواهید کرد؟ آیا تردید در صحت حدیث منزلت شبیه تردید در صحت ماجراى اختلاف در انتخابات آمریکا نیست؟ اگر کسى ادعا کرد تمام اخبارى که درباره تخلف در انتخابات آمریکا گفته مى شود دروغ است، شما به او چه خواهید گفت؟
این احادیث با چنین اسناد و تأییداتى که از خود علماى اهل تسنن دارد، قابل انکار نیست. تمام این احادیث نیز شاهد بر این است که از آغاز رسالت، امیرالمؤمنین(علیه السلام) به عنوان خلیفه و جانشین پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)معرفى شد. تنها شبهه اى که ممکن است مطرح شود این است که کسى بگوید: شاید پیغمبر(صلى الله علیه وآله) از پیش خود این کار را انجام داده و انتخاب على(علیه السلام)سلیقه شخصى خودش بوده است. در پاسخ این شبهه نیز باید بگوییم دلایل متعددى در دست داریم که در چنین مواردى پیامبر جز به دستور وحى حرکت نمى کند. در داستان «سدّ الابواب» خود پیغمبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: من از پیش خودم کارى را انجام نمى دهم؛ إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحى؛(نجم (53)، 4.) این کار، دستور خدا است و من از پیش خودم نمى توانم سخنى بگویم.
در نهایت نیز براى آن که در این مسأله (جانشینى و خلافت على(علیه السلام)پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله)) کوچک ترین شبهه اى باقى نماند، داستان غدیر اتفاق افتاد. همان گونه که همه مى دانیم، در آن روز این آیه نازل شد که:
یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ؛(1) اى پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ کن؛ و اگر نکنى پیامش را نرسانده اى، و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى دارد.
درباره ماجراى غدیر نیز کتاب هاى فراوانى نوشته شده است. خداوند درجات علامه امینى را عالى تر بفرماید که عمرى را براى بحث درباره این حدیث شریف ـ که یکى از بزرگ ترین سندهاى حقانیت شیعه است ـ صرف کرد و دایرة المعارف عظیم «الغدیر» را فراهم کرد. از خداوند مسألت داریم که به ما هم توفیق استفاده از دست آوردهاى این بزرگان را عنایت فرماید.
1. مائده (5)، 67.
متأسفانه امروزه برخى از کسانى که مدعى تحقیق، نواندیشى و روشن فکرى هستند، تحقیق در مسایل مختلف را با شیوه مناسب آن دنبال نمى کنند. از جمله، آنان زمانى که با این مسأله مواجه مى شوند که آیا پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) حضرت على(علیه السلام) را به عنوان جانشین تعیین کرد یا نه، مى گویند، اسلام با دموکراسى مخالف نبوده و نمى تواند باشد؛ چون دموکراسى اصلى است که بر همه مسایل حاکم است! پس به طور قطع پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) بر خلاف دموکراسى عمل نکرده است. از این رو نمى توان گفت آن حضرت، على(علیه السلام)را به خلافت تعیین کرده است، زیرا چنین کارى خلاف دموکراسى است! روایاتى هم که در این زمینه وارد شده، در نهایت به معناى «کاندیداتورى» حضرت على(علیه السلام) براى خلافت از جانب پیامبر(صلى الله علیه وآله) است! در غیر این صورت عمل پیامبر(صلى الله علیه وآله)دیکتاتورى خواهد بود! آنان چنین وانمود مى کنند که در باب حکومت یا باید روش دیکتاتورى پیشه کرد و اراده و خواست یک نفر را محور و ملاک عمل قرار داد، و یا باید با مراجعه به آراى مردم، خواست و اراده عمومى را ملاک دانست و حاکم کرد. این افراد راه سومى غیر از این دو راه را متصور نمى دانند. از این رو این گونه نتیجه مى گیرند که هیچ گاه نمى توان پذیرفت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)دیکتاتور بوده است و به طور قطع این سخن قابل قبول نیست؛ پس باید بپذیریم که پیامبر(صلى الله علیه وآله)مطابق قواعد دموکراسى عمل کرده است!
به تعبیر دیگر، اینان مى گویند حکومت اسلامى اگر حکومت دیکتاتورى نباشد، ناچار باید دموکراتیک باشد؛ چون راه سومى وجود ندارد. از این رو باید مردم جانشین پیغمبر(صلى الله علیه وآله)را تعیین کنند! حتى حکومت شخص پیغمبر(صلى الله علیه وآله)را نیز مردم باید تعیین کنند! البته رسالت منصبى دینى است که با امور عبادى و فردى اشخاص در ارتباط است و چندان مشکل نیست که بپذیریم رأى مردم در آن دخالت ندارد. اما امر حکومت مسأله مهمى است و نمى توان پذیرفت که خدا کسى را براى حکومت بر مردم تعیین کند! حاکم را باید مردم تعیین کنند و تا زمانى که مردم رأى ندهند، کسى حق حکومت ندارد!
متأسفانه گاهى حتى بعضى از کسانى که در لباس شریف روحانیت هستند، این سخنان سخیف را مطرح مى کنند. اینان براى برهانى کردن سخن خود مى گویند: خدا انسان را آزاد آفریده است، از این رو اراده انسان ها را محدود نمى کند. چون خدا انسان را آزاد آفریده است پس نباید براى مردم حاکم تعیین کند و مردم در این زمینه باید با اختیار خود تصمیم بگیرند!
اما باید بگوییم این سخنان مغالطه اى بیش نیست و نکته این جا است که بین «آزادى تکوینى» و «آزادى حقوقى و تشریعى» خلط شده است. این تعبیر که «خدا انسان را آزاد آفریده است» به این معنى است که انسان از نظر تکوینى مجبور نیست و مى تواند امرى را بپذیرد و یا آن را رد کند. اساساً انسانیت انسان به مختار بودن او است و آنچه موجب فضیلت انسان بر ملایکه مى شود این است که انسان مى تواند در سیر اختیارى به مقامى برسد که ملایکه نمى توانند به آن دست پیدا کنند. این مطلب حق است و ما نیز قبول داریم که خدا انسان را آزاد آفریده است؛ اما آزاد بودن انسان به این معنا نیست که تمام امور، اعم از وضع قانون و تعیین حاکم و سایر مسایل در اختیار او است. اگر این گونه باشد، پس نقش خدا که انسان را آفریده، چیست؟ آیا خدا پس از آفرینش انسان، او را رها کرده و از دایره قدرت و تسلط خود خارج کرده است؟! این امر با خدایىِ ذات بارى تعالى منافات دارد. اگر موجودى مخلوق خدا باشد، تا زمانى که موجود است، مخلوق خدا و در محدوده قدرت او است و خداوند نمى تواند بنده اى را از «بندگى» خود خارج کند. این امر محال است و قدرت خدا به محالات تعلق نمى گیرد. البته بحث مبسوط این مسأله مربوط به علم کلام است و این مطلب در آن جا ثابت مى شود. خدا انسان را آزاد آفریده است تا پس از آن که راه خوب و بد به او نشان داده شد، با اختیار و مسؤولیت خود، هر یک را که خواست انتخاب کند. اگر راه خوب را انتخاب کرد، در مقابل این حسن انتخاب پاداش مى گیرد و سعادت مند شده و به بهشت مى رود، و اگر راه بد را انتخاب کرد کیفر او جهنم خواهد بود و یا حتى در مواردى در همین دنیا عذاب مى شود. از این رو این که خدا انسان را آزاد آفریده است، بدین معنى نیست که هیچ قانونى براى او قرار ندهد، یا حاکمى براى او تعیین نکند. بلى، انسان آزاد است تا حکمى را که از جانب خدا وضع شده است قبول کند یا بر خلاف آن عمل نماید؛ به تعبیر دیگر خدا را اطاعت و یا او را معصیت کند. آزادى انسان به این معنا نیست که او به دلخواه خود هر چه را خواست، اطاعت و هر چه را خواست معصیت به شمار آورد! حلال و حرام در اختیار خدا است:
وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ الْکَذِبَ؛(نحل (16)، 116.)
شما حق ندارید از پیش خود بگویید این حلال است و آن حرام، این کار افترا بستن بر خدا است. حلال و حرام را باید خدا تعیین کند. قانون را یا باید او رأساً و شخصاً تعیین کند و یا کسى که از طرف او مأذون است؛ مانند پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، ائمه اطهار(علیه السلام) و یا ولىّ فقیه که در زمان غیبت اختیاراتى در این زمینه دارد.
پس آزادى تکوینى انسان به این معنا نیست که او حق وضع قانون و تعیین امام دارد. مقام امامت و خلافت از روز اول براى حضرت على(علیه السلام)ثابت بود. اولین دلیل اثباتى آن هم ماجراى یوم الدار بود که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آن حضرت را براى خلافت معرفى کرد. بعد از آن نیز بارها با بیانات و قراین مختلف، و در نهایت در روز غدیر، در حجة الوداع، هفتاد روز قبل از وفات، این مسأله را به صراحت مطرح فرمود.
بنابراین مسأله خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام) تابع رأى مردم نیست، بلکه منصبى است که خداوند براى آن حضرت تعیین کرده است و کسى به جز حضرت على(علیه السلام) لیاقت چنین مقامى را ندارد. کسى که از روز اولِ تولدش در دامان پیغمبر(صلى الله علیه وآله) پرورش یافته، خوراکش از آب دهان مبارک پیغمبر(صلى الله علیه وآله)بوده و پیامبر(صلى الله علیه وآله) غذا را در دهان خود مى جوید و در دهان او مى گذاشت. کسى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) به او فرمود، مى بینى آنچه را من مى بینم و مى شنوى آنچه را من مى شنوم. کسى که با همان تربیتى که خداى متعال نسبت به پیغمبر اکرم داشت، پرورش یافته بود. شخصیتى که از روز اول، خدا پرست و موحد بود و در دامان پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) هر روز علمى از آن حضرت مى آموخت و آنچه را پیغمبر(صلى الله علیه وآله) قبل از بعثت، از آن فرشته بزرگ خدا دریافت کرده بود، به او منتقل مى کرد. کسى که هنگام نزول وحى نیز شاهد دریافت وحى بود و اولین نفرى بود که به پیغمبر(صلى الله علیه وآله)ایمان آورد. چه کسى مى تواند از شخصیتى با این همه فضایل، براى مقام خلافت و جانشینى پیامبر(صلى الله علیه وآله)شایسته تر باشد؟
آنچه تمام محدثان، مفسران و علماى بزرگ شیعه و سنى بر آن اتفاق نظر دارند این است که لااقل از سال سوم بعثت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، در ماجراى «یوم الدار» امیرالمؤمنین(علیه السلام) به عنوان جانشین رسول خدا(صلى الله علیه وآله)معرفى شد.
ماجراى «یوم الدار» از این قرار است که: پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) پس از مبعوث شدن به رسالت، تا سه سال دعوت خود را آشکار نکردند و فقط در مسجد الحرام نماز مى خواندند و عبادت مى کردند. امیرالمؤمنین(علیه السلام) و حضرت خدیجه(علیها السلام)نیز به ایشان اقتدا مى کردند. هم چنین آن حضرت با کسانى که در کنار ایشان مى نشستند، درباره این که من خداى یگانه را مى پرستم و به رسالت مبعوث شده ام، به گفتگو مى پرداختند. اما دعوت علنى، مبارزه با بت پرستى و بدگویى به بت ها در کار نبود. پیامبر(صلى الله علیه وآله)در سه سال اول بعثت خود با ملایمت و نرمى و آرامش، بدون تنش و آرام آرام، مردم را دعوت مى کرد و عده اى ـ هر چند اندک ـ نیز به آن حضرت ایمان آوردند. از سال سوم دستور داده شد که: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ.(حجر (15)، 94. ) از طرف خداوند به پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمان داده شد که باید دعوت خود را به طور علنى مطرح کنى و به صورت رسمى در میان مردم حاضر شوى، آنها را به توحید دعوت کرده، با بت پرستى مبارزه کنى، و این کار را باید از خانواده و خویشان خود شروع کنى: وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ.(شعراء (26)، 214.)
روایات متعددى از شیعه و سنى نقل شده است که پس از نزول این آیات، پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)به امیرالمؤمنین(علیه السلام)فرمودند: «غذایى فراهم کن و فامیل هاى نزدیک را به میهمانى دعوت کن». چهار نفر از عموهاى پیغمبر(صلى الله علیه وآله)همراه با عموزاده ها و اقوام نزدیک آن حضرت دعوت شدند. پیامبر(صلى الله علیه وآله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام)فرمود: «غذایى از یک ران گوسفند و قدحى شربت فراهم و تمام آنها را دعوت کن». در آن زمان امیرالمؤمنین(علیه السلام)نوجوانى سیزده ساله بودند و پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)از همان زمان کارهاى خود را به کمک امیرالمؤمنین(علیه السلام) انجام مى دادند. حضرت على(علیه السلام)مى فرماید، من به امر پیغمبر(صلى الله علیه وآله) از یک ران گوسفند آبگوشتى تهیه و قدحى شربت نیز آماده نمودم و همه فامیل را که حدود چهل نفر بودند، دعوت کردم. در آن زمان معمولا این مقدار غذا، خوراک یک نفر بود و هر یک از آن میهمانان مى توانست یک ران گوسفند را همراه با قدحى شربت تناول کند. با این همه، پیغمبر(صلى الله علیه وآله)فرمودند این چهل نفر را دعوت کن تا بیایند و از این غذا تناول کنند. در هر صورت امیرالمؤمنین(علیه السلام) آن غذا را تهیه کرد و عموها، عموزاده ها و اقوام را براى میهمانى به خانه پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)دعوت نمود. آنها نیز آمدند و زمانى که موقع غذا خوردن شد، مشاهده کردند که تنها یک ظرف غذا و یک قدح شربت در سفره است. با تعجب به یکدیگر نگاه کردند. اما هنگامى که شروع به خوردن کردند، هر مقدار که خوردند غذا تمام نشد. سرانجام همه آنها تا جایى که مى توانستند از آن غذا خورده و سیر شدند، اما غذا کم نیامد! بعد از خوردن غذا از آن شربت نیز آشامیدند، ولى شربت نیز تمام نشد! ابولهب با دیدن این جریان گفت: برادرزاده من عجب سحرى کرد. پیامبر(صلى الله علیه وآله) از این حرف ناراحت شدند، اما سخنى به زبان نیاوردند و میهمانان رفتند.
پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مجدداً به حضرت على(علیه السلام) دستور دادند که همان غذا را آماده کن و آنها را دعوت کن. روز بعد نیز حضرت على(علیه السلام) همان غذا را تهیه و آنها را دعوت کردند و ماجرا به همان صورت تکرار شد. این بار بعد از تمام شدن غذا، پیامبر(صلى الله علیه وآله) مطلب خود را با آنان در میان گذاشتند. در روایات این گونه نقل شده است که آن حضرت فرمودند: «آیا تاکنون کسى از من دروغى شنیده و یا خیانتى دیده است؟» و پس از بیان برخى مقدمات فرمودند: «خدا مرا به رسالت مبعوث کرده است تا شما را به پرستش خداى یگانه دعوت کنم. اولین کسى که مرا تصدیق کند، وزیر، برادر، وصى و خلیفه من خواهد بود.» افراد حاضر در آن مجلس با تعجب به یکدیگر نگاه کردند؛ اما هیچ یک از آنها به پیامبر(صلى الله علیه وآله)ایمان نیاورد. امیرالمؤمنین(علیه السلام)که در آن زمان سیزده ساله بودند، برخاسته و گفتند: یا رسول الله(صلى الله علیه وآله)! من شهادت مى دهم که شما رسول خدا هستى و آنچه فرمودید حق است. طبق برخى نقل ها پیامبر(صلى الله علیه وآله) تا سه بار دعوت خود را تکرار کردند و در هر بار تنها امیرالمؤمنین(علیه السلام)حاضر به پذیرش دعوت آن حضرت شد. از این رو پیامبر(صلى الله علیه وآله)خطاب به حاضران فرمودند:
اِنّ هذا أَخى و وصیّى و وزیرى و خَلیفَتى فیکُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ و أَطیعُوا؛(بحارالانوار، ج 18، باب 1، روایت 27. ) این برادر من، وصى من، وزیر من و خلیفه من در میان شما است؛ پس سخن او را پذیرفته و از او اطاعت کنید. فَقامَ الْقَومُ یَضْحَکُونَ؛ آنها برخاستند و در حالى که مى خندیدند و پیامبر(صلى الله علیه وآله)را مسخره مى کردند.
به ابوطالب گفتند: کار به جایى رسیده است که تو باید مطیع فرزند سیزده ساله خودت باشى، او امیر و تو هم فرمان بردار و تابع او باشى! سپس مجلس را با خنده و تمسخر ترک کردند.
این روایت را علماى اهل تسنن با سند متواتر نقل کرده اند. در روایت دیگرى به همین مضمون، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)در ادامه سخن خود، در مورد حضرت على(علیه السلام)مى فرماید: یَکُونُ مِنّى بِمَنزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى(علیه السلام).(همان، ج 18، باب 1، روایت 41. )
مؤلف کتاب «شواهد التنزیل» که یکى از علماى اهل تسنن است،( عبیدالله بن عبدالله بن احمد، معروف به حاکم حسکانى.)مى گوید: من حدیث منزلت را با پنج هزار سند نقل کرده ام. هم چنین عده زیادى از علماى اهل تسنن شهادت داده اند که این حدیث، از جمله اخبار متواتر است. یکى از علماى اهل تسنن کتابى درباره اخبار متواتر به نام «الدرر المتنافرة فى الاخبار المتواترة» نوشته و در آن اخبارى را که به تواتر از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)نقل شده است، جمع آورى کرده است. یکى از روایات متواترى که در این کتاب نقل شده، حدیث منزلت است. در هر حال بنا بر نقل شیعه و سنى، شکى نیست که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)خطاب به حضرت امیر(علیه السلام)فرموده است: أنْتَ مِنّى بِمَنزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى(علیه السلام)اِلاّ أَنَّهُ لا نَبِىَّ بَعْدِى.(1)
بنابراین در آغاز دعوت علنى پیغمبر(صلى الله علیه وآله)، همراه با اعلان رسالت، خلافت حضرت على(علیه السلام)نیز اعلام شد و این گونه نبود که این امر در سال آخر زندگى پیامبر(علیه السلام) و در روز غدیر تعیین شود. از همان روزى که دعوت علنى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) شروع شد، خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز اعلام گردید. به علاوه، خلافت آن حضرت در روایات متعدد و متواتر بیان شده، که فقط یکى از آنها «حدیث منزلت» است که به گفته حاکم حسکانى ـ صاحب کتاب «شواهد التنزیل» ـ با پنج هزار سند نقل شده است؛ از این رو مطلبى نیست که به سادگى قابل انکار باشد.
پس از هجرت به مدینه، پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) از طرف خداى متعال مأمور شدند که بین مهاجران و انصار عقد اخوت ببندند؛ به این صورت که مهاجران و انصار دو به دو برادر و شریک زندگى یکدیگر شوند، با هم کار کنند و مهاجر در خانه انصار زندگى کند، تا از این طریق مشکلات مهاجران حل شود. بعد از این که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)بین مهاجر و انصار و سایر مؤمنان برادرى ایجاد کردند، امیرالمؤمنین(علیه السلام) بدون برادرباقى ماندند و احساس دل تنگى کردند. در این هنگام پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) حضرت على(علیه السلام) را برادر خود قرار داده و به او فرمودند:
اَما تَرْضى اَن تَکُونَ مِنّى بِمَنزِلَةِ هارونَ مِنْ مُوسى؛(بحارالانوار، ج 35، باب 2، روایت 12.) آیا نمى خواهى نسبت به من همان مقامى را داشته باشى که هارون نسبت به موسى(علیه السلام) داشت؟
علما و محدثان شیعه و سنى نقل کرده اند که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در موارد مختلفى خطاب به امیرالمؤمنین(علیه السلام)فرمودند: موقعیت تو نسبت به من مانند موقعیت هارون(علیه السلام) نسبت به موسى(علیه السلام)است جز این که پس از من پیامبرى نخواهد بود؛ یعنى تمام مقام و موقعیت هایى که هارون(علیه السلام) نسبت به موسى(علیه السلام)داشت، تو نیز نسبت به من دارى، فقط این تفاوت وجود دارد که هارون(علیه السلام) پیامبر بود، ولى من خاتم النبیین هستم و بعد از من پیغمبرى نخواهد آمد. موقعیت هاى هارون نسبت به موسى(علیه السلام) در این آیات شریفه آمده است:
رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی. وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی. وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی. یَفْقَهُوا قَوْلِی. وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی. هارُونَ أَخِی. اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی. وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی. کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً. وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً.(طه (20)، 25 ـ 34.)
حضرت موسى(علیه السلام)پس از آن که از جانب خدا براى دعوت فرعون به خداپرستى مأمور شد، خطاب به خداى متعال گفت: برادرم را وزیر و شریک من قرار ده، تا در این دعوت پشتیبان من باشد.
اگر این آیات و حدیث منزلت را با هم در نظر بگیریم به این نتیجه مى رسیم که باید آنچه حضرت موسى(علیه السلام)از خداوند براى برادرش هارون درخواست کرد و به او عطا شد، به طور کامل در مورد امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز تحقق پیدا کند؛ یعنى باید آن حضرت، وزیر و شریک پیامبر(صلى الله علیه وآله) در امر ابلاغ رسالت و همانند هارون، پیامبر باشد؛ لکن حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) از بین تمام خصوصیات، پیغمبر بودن را استثنا فرمود. پس حضرت على(علیه السلام)وزیر پیغمبر(صلى الله علیه وآله)، پشتیبان او و باعث دلگرمى آن حضرت بود. بعضى از مشکلاتى را که براى پیغمبر(صلى الله علیه وآله) پیش مى آمد، حضرت على(علیه السلام) حل مى کرد. اگر پیغمبر(صلى الله علیه وآله) در موردى به کمک احتیاج داشت، حضرت على(علیه السلام)یاور و مددکار آن حضرت بود و به هر حال نسبت به پیغمبر(صلى الله علیه وآله)مقام وزارت را داشت. علاوه بر این، برادر پیغمبر(صلى الله علیه وآله) نیز بود. طبق روایتى که ذکر شد و حدود بیست روایت دیگر که از شیعه و سنى نقل شده است، پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)حضرت على(علیه السلام) را به عنوان برادر خود و کسى که براى آن حضرت به منزله هارون(علیه السلام) نسبت به موسى(علیه السلام) است، معرفى کرده است.
از این تعبیر پیامبر(صلى الله علیه وآله) که فرمود «على(علیه السلام) براى من به منزله هارون است»، خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام)ثابت مى شود؛ چرا که یکى از مقاماتى که حضرت هارون(علیه السلام) نسبت به حضرت موسى(علیه السلام) داشت، خلافت بود. زمانى که حضرت موسى(علیه السلام) مى خواست براى چهل شب به میقات برود، به هارون گفت: اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی؛(اعراف (7)، 142.) تو جانشین من باش. از این رو بر اساس حدیث منزلت، مقام خلافت نیز براى حضرت على(علیه السلام) ثابت مى شود. گرچه در موارد متعدد دیگر، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)این مسأله را به صراحت بیان فرموده اند.
ذکر این موارد به این دلیل است که متوجه باشیم، نصب حضرت على(علیه السلام) به امامت از روى بصیرت بوده است؛ مبادا تصور کنیم چون حضرت على(علیه السلام) پسر عموى پیغمبر(صلى الله علیه وآله) و داماد آن حضرت بود، او را جانشین خود کرد! مسأله بسیار فراتر از اینها است.
پیش از این به گوشه هایى از فضایل و مناقبى که خداى متعال به امیرالمؤمنین على(علیه السلام)عطا فرموده اشاره شد. بخشى از فضایل امیرالمؤمنین(علیه السلام)بین دوست و دشمن و مؤمن و کافر مورد اتفاق است و کتاب هاى فراوانى نیز درباره آنها به رشته تحریر در آمده است؛ مثلا «شجاعت» و «عدالت» على(علیه السلام) زبانزد خاص و عام است. در طول تاریخ، کسانى هم که مسلمان نبوده اند و حتى هیچ دینى نداشته اند، شجاعت بى نظیر آن حضرت را ستوده اند. هم چنین همه کسانى که از سیره آن حضرت مطلعند، عدالت را یکى از بزرگ ترین فضایل آن حضرت برشمرده اند.(براى نمونه، «جرج جرداق» مسیحى در کتاب صوت العدالة الانسانیة حضرت امیر(علیه السلام) را به عنوان مظهر عدالت انسانى معرفى کرده است.)
البته اطلاع داشتن و گفتگو از این موارد براى ما بسیار مفید و ارزنده است و هر جا فضایل امیرالمؤمنین و اهل بیت(علیهم السلام)ذکر شود انوار و برکات الهى نازل مى گردد؛ اما با توجه به این که ما در زمانى هستیم که انواع شبهات درباره عقاید شیعه مطرح مى شود، اولویت با طرح فضایلى است که با مسایل اعتقادى ما در ارتباط است و زمینه تحکیم اعتقاد ما را به امامت و مقامات تشریعى آن حضرت فراهم مى کند.
برخى از مواهبى که خداى متعال به آن حضرت عطا فرموده مواهب تکوینى است؛ از جمله این که، آفرینش آن حضرت از نور پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)بود و به این سبب، از آغاز طفولیت حقایقى را درک مى کرد که دیگران قادر به درک آنها نبودند. حتى در روایتى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)نقل شده است که ایشان فرمودند: همان طور که خداى متعال مرا به معراج برد و حقایق عوالم بالا را به من ارائه داد، براى حضرت على(علیه السلام)نیز درهاى آسمان گشوده شد و آنها را مشاهده کرد.(1) اینها مواهب تکوینى است که خداى متعال به آن حضرت عطا فرموده است.
در کنار این گونه فضایل یک سلسله امتیازات تشریعى نیز به آن حضرت اعطا شده است. این امتیازات به دو بخش تقسیم مى شود:
دسته اول، امتیازاتى در زمینه احکام شرعى است و بر اساس آن، در شریعت احکامى خاص براى حضرت على(علیه السلام)اثبات شده است. در شریعت اسلام، بعضى از واجبات و محرمات، هم چنین بعضى از امور حلال، به شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله)یا به آن حضرت به علاوه سایر معصومان(علیهم السلام) اختصاص دارد؛ براى مثال، مرد یا زنى که غسل بر او واجب شده باشد، نباید وارد مسجد شود، اما پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) مجاز بودند در این حالت وارد مسجد شوند. این یکى از امتیازاتى بود که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام)بر سایرین داشتند. درباره این حکم داستان مشهورى وجود دارد و آن این که: زمانى که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به مدینه مهاجرت کردند، قبل از ورود به مدینه، چند روزى در محلى نزدیک مدینه اقامت کرده و در آن جا مسجدى ساختند. این مسجد همان مسجد قبا است. بعد از چندى نیز به مدینه منتقل شدند و در محلى که اکنون حرم شریف آن حضرت است، زمینى را براى مسجد در نظر گرفتند. خانه پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)نیز در کنار مسجد و چسبیده به آن ساخته شد و در آن را به داخل مسجد باز کردند. بعد از ازدواج امیرالمؤمنین(علیه السلام)و فاطمه زهرا(علیها السلام)خانه اى نیز براى ایشان در کنار آن ساخته شد. هم چنین برخى از صحابه، بعضى از عموها، پدران همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) و کسانى که بیشتر به آن حضرت ارادت داشتند، خانه هاى کوچکى در اطراف این زمین ساختند که در آنها به داخل مسجد باز مى شد. پس از مدتى از جانب خداى متعال دستور داده شد براى حفظ حرمت مسجد تمامى آن درها مسدود گردد تا مبادا مرد جنب و زن حایض از آن خانه ها وارد مسجد شوند. پس از آن، تنها در خانه پیغمبر(صلى الله علیه وآله)و امیرالمؤمنین(علیه السلام)به مسجد باز مى شد و خانه هاى آن بزرگواران در دیگرى هم نداشت. در روایات نقل شده است که یکى از عموهاى پیغمبر(صلى الله علیه وآله)زبان به اعتراض گشود و خطاب به آن حضرت گفت: چرا اجازه ندادى که در خانه هاى ما پیرمردها و محترمین و اشراف به داخل مسجد باز شود، اما چنین اجازه اى را به این جوان دادى؟ این چه تبعیضى است؟! چرا بین مسلمانان تفاوت قایل شدى؟! در حالى که چون ما پیرمرد و محترم هستیم، باید این امتیاز را براى ما قایل شوى! حضرت در پاسخ به این اعتراض فرمودند: من هیچ کارى را بدون اذن و امر الهى انجام نداده ام و کارم بر اساس وحى الهى است: إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحى؛(1) خداى متعال به من دستور داده است که همه درها را به جز در خانه على(علیه السلام) ببندم. در دعاى ندبه نیز مى خوانیم: وَ سَدَّ الأَبْوَابَ اِلاّ بَابَهُ؛ همه درها را غیر از در خانه امیرالمؤمنین(علیه السلام)بست. این امتیازى خاص براى امیرالمؤمنین(علیه السلام)بود.
دسته دوم از امتیازات تشریعى امتیازاتى است که ملازم با مسأله امامت، خلافت و جانشینى آن حضرت است. در این زمینه پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) از جانب خداى متعال چندین مقام براى امیرالمؤمنین(علیه السلام)معرفى کرده است که در ادامه بحث این گفتار به برخى از آنها اشاره مى کنیم.
