گرچه بحث پیرامون شخصیت بزرگ مردى هم چون امیرمؤمنان(علیه السلام) کارى بس دشوار است، لکن در حد توان، نگاهى گذرا به زوایایى از وجود این نمونه کامل «خلیفة الله» خواهیم داشت تا از این رهگذر، بر معرفت خود نسبت به آن حضرت بیفزاییم
فضایل و مناقب امیرالمؤمنین على(علیه السلام) به اندازه اى است که یکى از بزرگان در پاسخ به سؤالى در مورد آن حضرت، گفت:
«چه بگویم درباره کسى که دشمنانش از روى حسد و کینه، و دوستانش از ترس جان خود، مناقب او را مخفى کردند و در عین حال فضایل او عالم را پر کرده است.» این جا است که باید گفت:
کتاب فضل تو را آب بحر کافى نیست *** که تر کنم سر انگشت و صفحه بشمارم
فضایل آن حضرت(علیه السلام) به گونه اى است که نه تنها شیعیان، بلکه پیروان مذاهب و ادیان مختلف درباره آن به بحث و بررسى پرداخته و در این زمینه کتاب هاى فراوانى به رشته تحریر در آورده و قصاید و غزلیاتى زیبا سروده اند. شاید در طول تاریخ، فردى دیگر را نتوان یافت که مانند امیرالمؤمنین(علیه السلام) از چنین محبوبیتى در میان ادیان، فِرَق و ملل گوناگون برخوردار باشد.
در یک تقسیم، فضایل و مناقب حضرت امیر(علیه السلام) را مى توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف) فضایل غیر اکتسابى؛
ب) فضایل اکتسابى.
فضایل غیر اکتسابى نیز خود به دو قسمت تقسیم مى شوند: فضایل غیر مؤثر در شخصیت آن حضرت و فضایل مؤثر در شخصیت ایشان.
«ولایت» یکى از ارکان اصلى و آموزه هاى اساسى دین مبین اسلام، و بلکه به تعبیرى، اصلى ترین و اساسى ترین آموزه آن است. روایات متعددى وارد شده که «اسلام» را بر «پنج پایه» استوار دانسته و از میان آنها «ولایت» را مهم ترین رکن برشمرده است؛ از جمله در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل شده است: بُنِىَ الاِْسْلامُ عَلَى خَمْس عَلَى الصَّلوةِ وَالزَّکوةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ وَالْوِلایَةِ وَلَمْ یُنْادَ بِشَىْء کَما نُودِىَ بِالْوِلایَةِ؛(بحارالانوار، ج 68، باب 27، روایت 1.) اسلام بر پنج پایه استوار گردیده است: بر نماز و زکات و روزه و حج و ولایت؛ و آن چنان که به ولایت فراخوانده شده، به هیچ چیز دیگرى فراخوانده نشده است. این قبیل روایات به روشنى اهمیت فوق العاده و ویژه مسأله «ولایت» را بیان مى دارد.
از سوى دیگر، هم چنان که در برخى روایات تصریح شده، مقصود از این ولایت، «ولایت اهل بیت(علیهم السلام)» و در رأس آنها «ولایت امیرالمؤمنین على(علیه السلام)» است. آنچه در این میان مهم است توجه به این نکته اساسى است که «ولایت اهل بیت(علیهم السلام)» مراتب و شؤون مختلفى دارد و آنچه که در روایاتْ رکن اسلام، آن هم مهم ترین رکن آن، دانسته شده، اعتقاد به ولایت و پذیرش آن با جمیع مراتب و شؤونش مى باشد. هم چنان که برخى پنداشته اند، نباید تصور کرد که مقصود از این «ولایت» صِرف «محبت» و «مودّت» اهل بیت(علیهم السلام) است؛ بلکه در مورد ولایت اهل بیت(علیهم السلام) غیر از محبت، شؤون و مسایل دیگرى نیز مطرح است که قطعاً یکى از مهم ترین و اساسى ترین آنها مسأله «رهبرى» آن بزرگواران پس از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) است.
اتفاقاً آنچه هم در سقیفه نسبت به امیرالمؤمنین(علیه السلام) و پس از آن در موارد دیگر نسبت به سایر ائمه(علیهم السلام) مورد مناقشه قرار گرفت، نه مسأله مودّت و محبت آنان، که مسأله رهبرى آن بزرگواران بود.
از این رو نباید هم چون برخى ساده اندیشان پنداشت که این همه تأکیدها و اصرارها در مسأله «ولایت اهل بیت(علیهم السلام)» صرفاً به موضوع «مودّت» و «محبت» اشاره دارد، بلکه قطعاً مسایل مختلف دیگر، و از جمله مسأله رهبرى و آنچه که امروزه به نام «حکومت» و «سیاست» نامیده مى شود نیز مد نظر بوده است. متأسفانه باید اذعان کرد که این بعد مهم از مسأله ولایت اهل بیت(علیهم السلام) آن چنان که شایسته و بایسته است مورد توجه قرار نمى گیرد.
نیز باید توجه داشت که آنچه به عنوان «ولایت فقیه» و فقها در زمان غیبت امام زمان(علیه السلام) مطرح مى شود و در واقع استمرار همان ولایت اهل بیت(علیهم السلام) و مرتبه اى از همان چیزى است که درباره آن فرموده اند: وَلَمْ یُنْادَ بِشَىْء کَما نُودِىَ بِالْوِلایَةِ. امروزه نیز مسأله «ولایت» هم چنان به عنوان اساسى ترین رکن اسلام مطرح است و اگر مسلمانان به آن توجه و به درستى به مقتضاى آن عمل نمایند بسیارى از مشکلاتى که گریبان گیر امت اسلامى است مرتفع خواهد شد.
کتابى که پیش رو دارید گفتارهایى از استاد فرزانه حضرت آیت الله مصباح یزدى ـ دام ظله ـ درباره مسأله «ولایت» است. در این گفتارها جناب استاد برخى از ابعاد این موضوع، به ویژه بعد سیاسى آن را مورد توجه قرار داده اند و با تحلیل هایى موشکافانه ـ که از ویژگى هاى مباحث ایشان است ـ برخى نکات ناگفته را در این زمینه بیان کرده اند.
لازم به ذکر است که ده گفتار اول این کتاب حاصل چند سخنرانى است که استاد در چند جلسه متوالى و در ایام ماه مبارک رمضان ایراد داشته اند، اما هفت گفتار دیگر، که آنها را با عنوان «گفتارهاى ضمیمه» آورده ایم، تک سخنرانى هایى از جناب استاد است که چون با موضوع این کتاب تناسب داشته، آنها را نیز در همین مجموعه گردآورى کرده ایم.
امید است چاپ و انتشار این اثر که با هدف تبیین و ترویج هرچه بیشتر ولایت اهل بیت(علیهم السلام) و گسترش و اعتلاى فرهنگ اصیل اسلامى صورت مى پذیرد، مورد قبول و عنایت حضرت احدیت و حضرات اهل بیت معصومین(علیهم السلام)، به ویژه امام عصر ـ ارواحنا لتراب مقدمه الفداء ـ قرار گیرد.
مرکز انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله)
